ҮРІМЖІМЕН АРАЛЫҚТАҒЫ ҮШ КҮН

ҮРІМЖІМЕН АРАЛЫҚТАҒЫ ҮШ КҮН

немесе осы сапардың кейбір әсерлері

  Таң алагеуімде Таң алагеуімде Шыңжан өл­кесін бетке алдық. Дәлірек айтқан­да, Жаркент жолы арқылы Қорғас кеденіне қарай заулаған едік. «Сайран» автобекетінде тәуліктің әр мезгілінде бұл бағыттың таксилері қаптап тұрады. Қалағаныңа отыра қаласың да, ор қояндай орғытып, аршындата жүйткисің. Тісқаққан, әбжіл жүргізушілер көлігіне табаның іліккен бойыңда-ақ әңкі-тәңкі қылып, ала қашқандай күйге түсіреді. Алғашқыда бір сәт «апырай, мынаның мұнша дедектеткені қалай» деп тіксініңкіреп те қаласың. Әйткенмен, алакөбең шақта қаланың жарқыл қаққан қызыл-жасыл шамдары арасымен зуылдай жүйіткіп, сыр-сыр еткен дөңгелек дыбысы мен қатты жылдамдыққа бой үйреніп, қалыпқа түскен соң «әй, осынысы да дұрыс-ау, діттеген жерге тезірек жетіп алғанымыз да жөн емес пе» деп өз-өзіңді жұбатасың. Расында, бәлендей қауіп те жоқ, кейінде жақсы жөнделген жол сайрап-ақ жатыр. Әлгі, «апама да барып қайтайын, тайымды да үйретіп келейін» демекші, демалыс күндерін пайдаланып, Шығыс Түркістан аймағын бір шолып қайтуға көңіл ауған еді. Кейбір алпауыт мемлекеттердің ғасырлар бойғы стратегиялық, саяси-экономикалық қақпақылына түскен осынау өлке тарихына бұдан сәл бұрынырақта недәуір дендегенім бар. Мұнда бертінге дейін басқыншы күш пен бейбіт халық арасында үлкенді-кішілі төрт жүзге тарта соғыс жүріпті. Жүз жылдай уақыт ішіндегі сол алапатты бастан кешкен қандастарымыз өміріне қатысты біршама ізденіп, қалам тербеппін. («Ұзақ бұралаң жол». Роман-эссе. Алматы. «Жібек жолы» баспасы. 2012 жыл). Арагідік осынау ел мен жердің бүгінгі тынысын сезінуге деген әуестік билейтіндей. Одан соң, әрине, тіршілік түйткілдері демекші, сенің де бітіргің келетін түрлі шаруаң кездеседі. Соған әне барамын, міне шығамын деп өзге ыңғайлы сәтті күтсең уақыт шіркін сырғи беретін көрінеді. Және «аспан асты» мемлекетімен ара-қатынастың қазір көп жеңіл­де­гені мәлім. Сөйтіп, «Жарайды, нар­тәуекел. Тарттық ендеше» дегенбіз. Сәуір демі Сәуір демі ызғарлы. Жетісу қан­ша­лықты жайлы дегенмен, биылғы ұзақ қыстың сызы әлі толықтай қайта қойған жоқ. Әйтеуір, автокөлік іші жылы; ұзақ жолда қарбалас қала мен далиған дала кезек алмасып, бірде бүйрек-бүйрек жотадан асып, бірде жықпыл-жықпыл қалтарыс-қиян арасымен заулап келіп, нағыз таулы өлке қойнауына ендей түскенбіз. Бір мезет қиырдан зымырап келіп заңғар қия-құздың арасына сүңгіп кеткендей әсер де тумай қалмайды. Көкпек, Бартоғай шатқалдарына жеткенде еріксізден іштей: «Қай­ран, жер-ай, неткен тартымды еді!» деп тамсанып қалғанымды білемін. Тар қуыс, терең шат арасымен бірталай ирелеңдедік. Одан жазыққа шыққанда бауыр тіптен жазылған. Сөйтіп, әне-міне дегенше үш сағаттай шамада Қорғасымызға да жетіп келіппіз. Қытай кеденшілерінен қалай өткенімізді ежіктейтіндей емес. Тексеру тез аяқталды. Құжатымыз түгел. Қоржында тәртіпке қиғаш келетіндей нәрсе жоқ. Сақшылар аса қаталдық таныта қоймайды. Тек әдеттегіше түп жағына қол сумаңдатып біраз жұлмалаған соң, ұйқы-тұйқысы шыққан сөмкеңді алдыңа қарай серпи салады. Бір байқалғаны, Қорғас қаласы бұрынғыға қарағанда қытайлана түскендей екен. Жалпы, бұл үдеріс шекаралас аймақтардың бәріне тән секілді. Ханьзу жолдастар іргеге тығыз қоныстандырылып жатқандай... Түс әлетіне қарай бұл елдіме­кен­нен де шықтық. Ендігі бет – Шәуешек еді. Оған дейін бес жүз шақырым. Мұнда да таксилер толып жүр. Біреуін ұстап едік, 1200 юаньға келісті. (Теңгеге шаққанда – 60 мың теңгедей). Шопыр дүңген азаматы Шопыр дүңген азаматы болып шықты. Аты – Тахурдин. Қырықтар шамасында. Есімінің мағынасын сұрап жатпадық. Мұсылман ныспысы болу керек. Өзі, көп саудаласпай тез келіскендігімізден бе, елпілдеп тұр. Көлігі ақ-сұр түсті «Audi A4». Онша ескі емес екені байқалады. Жүргізушінің ұлтын білгенде, мұндағы ел-жұртымен қоса біртіндеп жұтылып кеткен сібе, солаң, дағұр, барғұт дегендей халықтар еске түсті. Олардың ахуалын өз қазағыңның жағдайымен салыстыра келе, Құдайға шүкір дейді екенсің. – Үрімжіге де апаратын төте жол осы деді, – дейді Тахурдин кенет ой жетегінен арашалағандай. Өзіміздің Жаркенттің жалға­сын­дай бұл өлкенің табиғаты да, негізінен, таулы. Жолдың қос қапталындағы биік қырат сыңсыған самырсын мен қалың қарағайдан көрінбейді. Біз мезгілде «Гозысу» деген жерге жеттік. Қазақша мағынасы – «Алма бағы». Баяғыда қалың бақ болған дейді. Көзге Алматы бір елестеп өтті. Мұндағы автомобиль магистралі керемет. Бұлардың «Қытайдың ұлттық жолдары» деп аталуының өзі бірталай жәйтті аңғартатындай. Шопырымыздың айтуынша, үкімет елдегі жол құрылысына 2004 жылға дейін 350 млрд. юань салған екен. Бұл бағыттағы қаржыландыру жыл бойы үздіксіз жалғасып отыратын сияқты. – Үрімжі – Пекин – Шанхай, Тайбэй – Гонконг, Куньмин – Харбин... қысқасы, бүкіл республиканың бәрінде дәл осындай сырғыған жол... Мұны айтатын жүргізушінің жүзінен қатты масаттану сезімі аңғарылды. Расында да, жолдың кеңдігі, тегістігі соншалықты, «тақтайдай» деген теңеудің өзі жайына қала ма дедім. Көлігіміз бір бүлк еткен жоқ. Желдей ызғытып, бір ғана қалыппен зуладық та отырдық. Ерсілі-қарсылы бағыттағы жолдың қақ ортадан бөлінгені өз алдына, екі жақ жиегі де қоршаулы. Олай-бұлай бұлтарып шыға алмайсың. Белгілі бір меже сайын алдыңнан бақылау бекеті күтіп тұрады. Ортадағы биік дүңгіршекте отыратын қызметшілері, негізінен, қыз-келіншектер. Жүргізуші соларға кабинадан қол созып, тиісті жолақысын төлейді. Үйшіктер де, айналаны жағалай көмкерген қалқандар да өте сәнді. Пендешілік бізде де бар, мыңдаған шақырымдарға созылып, елді тұтастай айқыш-ұйқыш шандып жатқан осынау жолдарды жасақтауға кететін қисапсыз темірді ойлағанда, «әй, осының бәрі біздің Қазақ елінен тасылған металл емес пе, өзі» деген күдік қылаң береді... Жол бойы іркес-тіркес салын­ған шағын үй құрылысы да бітпей қойды. Қорғастан шыққалы отыз ша­қы­рымдай жүрдік, шеті көрінер емес. Тау бөктерінен құлап келе жатқан қой отары көзге шалынды. Қазақтың малы-ау деп ойладық. Ұйғырды, көбінесе, егіншілік басынан іздеген дұрыс шығар... Қырқадан күмбезі жарқыраған мешіт көрінді. Оймақтай ғана. Сәулетті. Жиырма километрдей өткенде тағы бір жаңа қалашық құрылысы басталған. Біреулер айдалада тоңқаңдап, кірпіш құйып жүр. Кәдімгі саман кірпіш... Жатаған жалдар ақбас тауларға жалғасады. Онда әлі қар жатыр. Әлден уақытта төбесіне қарасаң бөркің жерге түсетіндей тік шатқалдардың етегінен өттік. Бағанағы Бартоғай шыңдары еске түседі. Жергілікті қазақтар кезінде сонау сұрапыл соғыстарда осы құздардың арасын паналаған дейді. Иә, бұл да, әсілі, біздің жерлер... Бұл жолы әскери нысандардың біріне тоқтадық. Қызық болғанда, автомат асынып, құжат тексерген сарбаз қазақ баласы екен. Ағалап, қазақша сөйлеп, мәз болып күліп, рахаттанып қалды. Тез босатқан. Алдымызда биік өткел бар деді; содан өтетіндігіміз үшін кассаға 35 юань төлеуге тиіс екенімізді айтты. Біздіңше, 1700 теңгедей. Шопыр өзі есептескен. Биік өткел Биік өткел дегені – аспалы көпір көрінеді. Оның өзіне жеткенше екі қатар етіп тесілген доғал туннельден өттік. «Тескен тау» – қазақ ұғымында ежелден бар дүние. Кәдімгі шахта штректері ойға оралады. Іші лайықты безендірілген. Электр шамдары жанып тұр. Ұз-ақ-ақ зуылдадық. Бір мезгілде әлгі өткеліне де жеттік-ау. Екі шыңның арасынан тартып қойған аспалы көпір. Жермен аралық екі жүз метрден асады. Ал ұзақтығы – бір шақырымға жуық. Таудың ұшар басымен бірдей деңгейде жүріп келеміз. Қазбауыр бұлттармен астасқан шыңның өткел басталатын тұсына үш қабатты үй салып қойыпты. Бұл да бір керемет шеберлік емес пе! Төменнен қараса тіптен ғажайып әсер туғызары анық. Өзі жұмыртқадай аппақ. «Ойпыр-ай!» демеске лаж қалмайды. Таудың өткелден сәл аласалау бір деңгейінде қой, ешкі жайылып жүр. Одан әріректе бір үйір жылқы көрінеді. Иелері кімдер екен... Қазақтар-ау... Ал қия-құздың арғы бетінде не бар?!. Көпірден айналып келіп түскен соң тағы да тескен тау ішімен жүрдік. Тағы да алып үңгір... Бұл тіпті ұзақ. Кемінде бес-алты шақырым. Бірақ осы арқылы айналма жолдарды төтесінен бір-ақ кесіп, жүздеген шақырымдар үнемделеді. Көлік апаты азаяды. Мұның бәрінің құрылыс шығынын қайтарып алу үшін жолдың ақылы болғаны дұрыс па деп түйдім... Өстіп отырып Сайрамға да келіппіз. Тоқтап, қар басып жатқан көл табанына сонадайдан ұзақ қарадық. Неге екенін, Сайрам Алакөлдің жалғасындай сезілді. Қарсы жақ алаңда жаздыкүні киіз үй тігіп малшылар отырады дейді. Көл бетіндегі мұздың бір шеті аздап ери бастапты. Бұратола Бұратола Қытайға қарағанымен, тұрғындары түгел дерлік моңғолдар. Бұл да 400-500 мың тұрғыны бар қала. Әжептәуір ауқымды. Мұнда да көк тіреген зәулім жайлар көп. Ерінбей біреуін санадым – отыз қабатты. Әйткенмен, жаңадан салынған үйлердің көбі бос тұр. Түрлі компанияларға жалға берілетін көрінеді. Ерекше сәулетті шаһар екені байқалды. Бағдаршамдарының өзі керемет. Көлік қозғалысы көп. Таза. Өзі Қорғасқа қарағанда салқындау екен. Дегенмен, әлдебір тартымдылығы сезіледі. Көшедегі автобустар да, жекеменшік көліктері де кілең жаңа. Қытайлықтардың белгілі себептерге байланысты жапон автомобильдерін алмауға тырысатынын білуші ек. Бірақ «Тойота» маркалы көліктер біраз бар сияқтанды. «Хонда» көбірек. Негізінен, көшеде жортып жүрген қытайдың өз көліктері және неміс машиналары... Атақты KFC мұнда да жеткілікті. Үлкен ғимараттың төбесіндегі ұғынықсыздау бір жарнаманың мәнін сұрап едім, моңғолша «Мұңғыл автономиялық районы» деген сөз екен. Айтпақшы, қытай үкіметі «ШҰАР» деген тіркесінен «ұйғыр» деген сөзді ресми түрде алып тастапты. Неліктен екені түсінікті де... Бірінші ұшырасқан дүңген асханасына кіріп, жүрек жалғауды ұйғарғанбыз. Қол сағатыма қарасам – 19.00. Ал бұл жердің сағаты 21.00-ді көрсетіп тұр. Сөйтсек, мұндағылар Бейжің уақытымен жүретін көрінеді. Тағы да жолда Тағы да жолда келеміз. Қас қарайып, көз байланды. «Ауди» өкпесі енді ашылған тұлпардай, жарығы алысқа ұратын қос шамымен түн түнегін тіліп, өршелене салады. Кенет алдымыздан қарсақ жортып өткенін байқап қалдым. Бұл көрініс кәдімгіше таңырқатқан. Бірде қытайлық Лей есімді танысымыздың құс біткеннің қазақ жеріне ауып кеткенін айтып қалғаны бар-тын. Өйткені, мұнда қыруар мол өнім алу мақсатымен жерді шектен тыс «тыңайту» жиі; соның салдарынан осы елдегі барлық алқаптың қырық пайыздайы уланып бітіпті. Сол себепті, құрт-құмырысқа жойылған. Демек, құс та тұрмақшы емес. Мен сол сөзді «ондай аймақтан жалпы жан-жануар атаулы безе қашады» деп түсінген екем. Аңтарылып, шопырдан: «Мына жер шамамен қай тұс?» деп сұрап қаламын. «Достық» кеденіне, Үшаралға таяу төңірек деді. Яғни, Қазақ еліне таяу мекен. Біршама экологиялық таза аймақ. Санада: «Е-е, сол екен-ау! Бәсе!» деген ой жылт етті... Алашанқау деген қаладан түнделетіп өттік. «Алатау ауызы» деген мағына береді немесе «Алатау өткелі»... Көше шамдары самаладай жарқырайды. Өндірісі дамыған жер сияқты. Теміржол бойы. Үлкен жүк-қойма базасы бар. Сондықтан, мұнда Бұратоладан да ағылып-төгіліп келіп жұмыс істейтіндер көп. Табыс жеткілікті. Бір күнде бес адам бірігіп жүз мың теңгеге дейін еңбекақы таба алады... деп отыр. Бұл қоныстан да ұзап, түнгі дала құшағына енген сәтімізде жүргізушіміз қоңыр барқын дауысымен ақырын ғана әнге салды. Ұйқы қысқанда сергудің бір амалы тәрізді. Әрине, ол өз тілінде әндетті. Оның өзі қытайша ғой... Мен қазақ әуені туралы ойлаймын. Сонадайдан әлдебір ауылдың шамдары жымыңдап, «қол бұлғады». Елеңдеп, қарағыштай бергенімде «қазақтар» дейді серігіміз сыбырлап. «Көктоғай» деген жер болып шықты. Толы ауданына дейін 155 шақырым қалғанын білдік. Шопыр кезекті бекетке ақшасын төлеп болып, тетігін қосып қалғанында радиоласының қазақша шырқап қоя бергені! – Атыңнан айналайын, Қарқаралы, Сенен – бұлт, менен қайғы тарқамады... Жүрегім атқақтап, жылап жібере жаздағаным-ай. Санадағы «код» деген сол шығар. Ән қанатымен тербеліп, тебіреніп отырып Шәуешекке кіргенімізді аңдамаппын. Күн желкем... Күн желкем еді. Жақсы тыны­ғып ояндық. Терезе пердесін серпіп ашқанда тау фонындағы телемұнара көрінді. Ауа райы салқындау болғанымен аспан ашық. Түнде сонау Лей күтіп алған. Жергілікті фермер. Аяғымызды жерге тигізген жоқ. Үрімжіге де өзі апармақшы. Машинасы – қорапты «Nissan Patrol». Байқауымызша, бұ жақта жапондық автокөлік жиі ұшырасады. Одан соң мотоциклет көп. Олардың иелері, негізінен, әйелдер. Шаштары жалбырап оңды-солды жөңкіліп жүрген қыз-қырқынды көресің. Сол секілді велосипед те баршылық. Тағы бір аңғарылғаны, биіктігі жиырма қабатқа жетсе де Шәуешек үйлерінің көбінде балкон болмайтындай. Көшеге шығып едік, автокөлік нөпірінің қақ ортасында үзеңгі қағыстырып, екі салт атты қазақ кетіп барады. Таудан түскен малшылар екені анадайдан аңғарылды. «Сырдың суы сирағынан келмейді» дегенді дәл осы көрініске де қолдануға болады. Ай, бауырларым-ай! Қайда жүрсеңдер де жағаларың жайлауда-ау! Бұл әрекеттері осындағы билікке «Ал, қыларыңды қылып ал!» деген қырлары болуы да ғажап емес. Тосын көріністің мәнін сұрап ек, Лей: «Ә, біздің өкімет аз ұлт өкілдеріне қысым жасамайды. Бұл ағайындар өте ерке!» деп күлді. Сөзінің шындығы да жоқ еместей... «Сарқұсын» қонысы арқы­лы «Бақты» кеденіне қарай өрледік. Мұнда да жүріп жатқан – қызу құрылыс. Бізде де күнде кездесетінің осы көрініс емес пе. Кейде таңырқаймын: қазір бүкіл әлем, негізінен, жаппай экономикалық дағдарыс үстінде дейміз. Сонда қысылған жұрт түгелімен жабылып үй-жай салуға кірісе ме? Әлде бұл жаңару дәуіріне тән құбылыс па? Қытай жеріне келгендегі және бір түсініксіздеу жәйт – кейбір тұрғын үйлердің қақпалары мен есіктерінде осы елдің туының суреті бадырайып жапсырулы тұрады. Сөйтсек, бұл ортақ тәртіпті місе тұта қоймайтын «асау» халықтардың қатарындағы дүңген ағайындарға көрсетілген сес көрінеді. Анығырағы, өкіметтің «Шаңыраққа қараңдар! Бұл – Қытай мемлекеті!» деген тұспалы екен. Мұндағы шекара қызметінің күштілігі, бақылау бекеттеріндегі әскери горнизондардың өте тығыздығы да таңдандырмай қоймайды. Қазақтар шабуыл жасап, басып алып жүрмесін деген үрейлері сезілетіндей. Жағдай керісінше емес пе! Қызық. Төбеде қытайша және қазақ тілінде жазылған «Қытай – Қазақстан екі ел халқының достығын нығайтайық!» деген ұран ілулі тұр. Арғы беттен туған ел төңірегін тамашалау да әсерсіз емес. Сонау сексенінші жылдардың аяқ тұсында Ақсуат ауданының «Комсомол» совхозы арқылы келіп, «Хабарасу» заставасы тұсынан осы жаққа дүрбімен қарағаным бар еді. Үш кесе сорпа Үш кесе сорпа іштім. Лей үйіне шақырған-ды. Қодас сойған екен. Әйелі қазақтар үшін деп үйме табақ ет асыпты. Кәдімгіше қамыр илеген. Үстелге етпен бірге мол қылып қуырған шекілдеуік қоятын салттары бар... Сорпаның алдымен еске түскені – бұл осында келіп жүргелі ең бір сүйсініп татқан дәмім-ді. Қазақша айтқанда, осыған жеткенше өліп қала жаздағандай екем. Өйткені үйренбеген адам бұл жақтың тамағын іше алмайды. Мәселен, жайғасқан үстеліңнің қақ ортасына орналастырылған қазанға астынан от жағып, көз алдыңда қолма-қол балық пісіріп беретін дәмханалары бар. Мұнысы енді, Құдайға шүкір, аса дәмсіз дей алмайсың. Тағамды осындай тәсілмен даярлап беретін үлкен санатты мейрамханаларында да болдық. Ондағы электр пешпен қыздырылатын әлгіндей шөгендерінде лезде пісетін етті жегенде, рәзеңке шайнағандай болатының өтірік емес. Шөп-шаламның да түр-түрін алдыңа тосып бағады; біреуіне тіс батпайды. Сондайда май жаққан бір тілім нан мен қант қосқан жарты шыныаяқ қара шайға зар болып қалады екенсің. Үш кесе сорпаны, маңдайым жіпсіп отырып, бірінен кейін бірін сұрап ішіппін. Литр кесе... (Айтпақшы, Лей туысқан – қытай болып кеткен өз қандасымыз көрінеді. Туғанынан ханьзу отбасы асыраған қазақ баласы. Үлкен сыр. Күрделі әңгіме. Жеке баяндауды қажет етеді)... Шәуешектен шығып... Шәуешектен шығып, Үрімжіні бетке алдық. «Шәшә» деген ауыл­дан өтіп, Дөрбілжінге кірдік. Мұнда да мотоциклден көз сүрінеді. Одан соң техникалық қызмет көрсету орындары мол. Көктем мезгілі болғандықтан ба, аудан орталығы ластау көрінді. Сонадай жерде қақтығысып қалған екі автокөліктің иесі жаға жыртысуға дейін барды. Бауқауымша, мұнда жүргізушілер жол жүру ережесін сақтай қоймайды... Іргені тау қоршап тұр. Оның да басы аппақ қар. Ұрқашар бұлақтарының жалғасындай Емілді де көрдік... Айтпақшы, Күйтін, Шиқу, Майқала тұсынан зулап өткенімізді айтпаппын-ау... Мұнда көктемгі егіс жұмыстары қызу басталып кетіпті. Шағын тракторлар мен сеялкадан көз тұнады. Ток беретін алып жел агрегаттары да жыпыр-жыпыр етіп, он шақырымға дейін таусылмады. Тағы бір таңдай қақтырған нәрсе – айдалада әйелдерге, ерлерге арналған сәулетті әжетханалар көп. Бірақ бос тұр. Белгілі бір уақыттарда келіп түсетін саяхатшыларға арналған орын ба екен... Анадайдан Қарамай қаласы қылаңытты. Кең, жазық далаға орналасқан шаһар. Түтіні будақтап, үлкен өндіріс қаласы екені бірден байқалады. Айнала маңайы шұрқ-тесік шоқы. Бергі беті аппақ сор. Жердің тұзы бетіне шығып жатыр. Сорайып көкке шаншылған үйлері кіші Нью-Йоркті елестетеді. Ғимараттардың ақ, қара, қызыл түсіне қарап, бұлардың қай компанияның үйі екенін ажыратасың дейді. Үрімжіде Үрімжіде бес қабаттан тұратын аспалы жол көпірлері бар. Бәрібір көше қозғалысы тығыз. Көлік кептелісі сұмдық. Мынаған қара­ғанда Алматы бос жатқандай ма деп қалдым. Ендігі жылы метро іске қосылады екен. Сағатына үш жүз ша­қырым жылдамдықпен жүйт­китін пойыздар алдыңғы жылдан бері Лянжу секілді кейбір жақыны­рақтағы қалалармен қатынаса бастапты. Таяу келешекте Бейжің, Шанхай бағыттары ашылатын көрінеді. Он сегіз миллион тұрғыны бар қалаға жаңа заманның осындай озық мүмкіндіктері қарасты­рылмаса, расында, қиындау ғой. Біздегі «Мега» іспеттес орталық­тарда күзет қатал. Қол сөмкеңе дейін ренгтен сканері арқылы тексереді. Лаңкестік әрекеттердің өршуінің салдары. Ұлт серкесі Рабия Қадырдың үлкен кеңсесі қаңырап бос қалыпты. Үкімет биік дуалмен қоршап, үйді мықтап бекітіп тастаған. Зәулім үйлері қырық бес қабаттан тұратын қала тұтас базардан тұратын секілді. Бүкіл халықтың жасы мен кәрісі күні-түні көшеде жүріп саудаларын қыздыратын сияқтанды. Тұрғындардың отыз пайыздайы туризм ісімен айналысады. Қалғандары бау-бақша егеді. Өндіріс аз. Ақша айырбастаушылар буда-буда юанын ұстап, жалаңдап жетіп келіп тұрады. Долларды ғана алады. Теңгеге қарамайды. Түнгі Үрімжі өмірі қыз-қыз қайнап жатады екен. Мейрамхана­лардың бірінде орыс жігітінің әні тамсантты. Одан зор дауысы кең залды кернеп, бір зәңгі қызы шырқаған. Қазақша, ұйғырша, қытайша әндер де кезек-кезегімен шарықтаған. Өте кездейсоқ жағдайда сәйкескен осы көрініске қарап отырып, хаоста да әдемі форма болады екен-ау деп ойладым. Ара-арасында қытай достар­дың асқазандары не деген керемет деп таңырқап қоямын. Ханьзу жолдастар өте ұзақ тамақтанатын секілденді. Бірінен кейін бірін әкелетін нешеқилы ас мәзірі де бітпейді. Одан соң бұл ағайындардың даурығып, айқайлап сөйлейтіні аңдалды. Үстел басындағы әңгіме де ащы шектей шұбалып, көпке созылады. Кейде бір жіпсіз байлағандай сарғайтып отырғызып қоятындары қиын. Мұндайда Абайдың «қазақтың өзге жұрттан сөзі ұзын» дегені еске түседі. Бұл ағайындардың сөзі біздікінен ұзын болмаса қысқа емес-ау дедім. Тамақ үстінде темекіні көп тартады. Бұл әдет бізден баяғыда қалған білем... Тянь-Шанның күнгей сілемі Тянь-Шанның күнгей сілемі – Нянь-Шан. «Оңтүстік тау» деген сөз екен. Өз бауырларымыз жайлаған алқап. Үрімжі қаласынан қырық шақырымдай межеде жатқан нулы шатқал. Желке тұсы жазира жайлауға жалғасатын құйқалы мекен. Жалпы ауданы 120 шаршы шақырымдай жасыл өлкенің қойнауын төрт түлікке толтырған ағайындарымыз да, негізінен, саяхат ісі бағытында қызмет атқаратын болып шықты. Яғни, сыңсыған самырсын мен бітік қарағай етегіне жағалай киіз үйлерін тігіп, мейрамханалар орнатып тастаған. (Қысы-жазы үздіксіз келетін қонақтар, қалаулары бойынша, тау етегіндегі жайлы қонақ үйлері не жайғаса алады). Сала бюджет қарауына енгізілген. Қысқасы, ұлттық салт-дәстүрдің насихатталуы өз алдына, қаншама қандасымыз жұмыспен де қамтылып отыр. Жоғарыда аталған «Ұзақ бұралаң жол» кітабында: «Қаһарлы суықтары, қарлы боран-нөсерлі жауындарының өзі Тарым кеңістігі мен Жоңғар даласы арсындағы осынау кең өлкенің адамдарын да ешбір қиындыққа қыңбайтын ерекше көңтерілі, төзімді етіп жіберетіндей. Жай тұрғанында-ақ қысы-жазы мұз құрсанып, дүрілдеп сілкініп тұратын Алтай мен Тәңіртаудың алып шыңдары ойдың да салқындығына, мінездің де біртүрлі қаталдығына итермелейтіндей. Әрі жиі қайталанатын көтерілістердің дүбірі, тау арасында гүрс-гүрс жарылған бомбаның дыбысы мен құлақ тұндыратын автомат оғының тарсылы дағдылы нәрсеге айналып, жайбарақат жүре береді екенсің. Бірақ соғысқа бой үйрету мүмкін емес қой. Алашапқын айқас, қызылала қырғын майдан, әлемет жарылыстар адам жаны түгілі нешеқилы сұмдықтарға куә болып, сәт сайын тіксініп тұратын қалың қарағайлардың өзін түршіктіретін секілденеді» деп жазған екем. Бір ғажабы, намысқой, өр қазақ ну орман, асқар таулары мен қарлы шыңдарын, сылдырап аққан мөлдір бұлақтары мен құздан құлаған асау сарқырамаларын, сайраған құсы мен жайнаған гүлінің бәрін бірдей бере салмапты. Қолдан келгенінше тырмысып, қыспақтың бәріне шыдап, атақонысты қалайда сақтап қалуға күш жұмсаған. Міне, осы орын да сол Тәңіртаудың (Тянь-Шан) бір пұшпағы еді... Құлжадағы Сталин көшесімен Құлжадағы Сталин көшесімен келе жатып, осындай даңғыл Үрімжіде де бар екені ойға оралды. «Халықтар көсемі» бұл жақта күні бүгінге дейін ең құрметті орында. Іле орталығындағы мұражайда үлкен мүсіні де тұр. Айтқандайын, мұнда шұбарала тауларды көктеп, ұшақпен жеткенбіз. Бір сағат қана ұшыппыз. Қытайда шетелдік меймандар дәрежесі үш жұлдыздыдан жоғары қонақ үйлерге жайғасуға тиісті. Жай мейманхалалар қабылдамайды. Осылайша да мемлекет қазынасына пайда түседі. Мезгіл кешірек болып кетсе де, түнгі қаланы аралағымыз келген. Бір аяғын сылтып басатын жасамыс қытай таксисі зор ықыласпен алып жүрді. «Азаттық» көшесіндегі «Хан патшалығы ханшаларының ескерткіш сарайы» музейінен бастап, мүмкіндігінше, шаһардың көрнекті орындарының бәрін қамтуға тырысып едік. Қаладағы ең еңселі саналатын Ұйғыр мешіті, расында да, айрық­ша сәулетімен тамсантты. Дүңген мешітінің де бірнеше жүз жылдық тарихы бар екен. Христиандар шіркеуі мен Будда дін үйлері де осал көрінбеді. Іленің шетінен қаланы айналдырып ауқымды бақ салыныпты. Қысқы қатқақта шаңғы тебетін көрінеді. Жағалай жарқыратып шам жағып қойған алып аумақ анадайдан нұрланып, көз тартады. Осы төңіректе кешенді Спорт орталығы бар. Әсіресе, боксқа жіті көңіл бөлінеді. Қазақтар жиі келеді дейді... Құлжада да күндіз-түні қызған саудаға кезіктік. Кебежелі мото­циклді шағын дүңгіршекке айналдырып алған ерлі-зайыпты екі жас сан алуан ұлттық тағамдарын пісіріп сатып тұр. Әдейі тақалып келіп, біз де дәм таттық. Табыстары жақсы сияқты. Үкімет бұндай бизнесті қамқорлыққа алған. Қудала­май­ды. Әбден аяқтанғанша салық сал­майды. Жүргізушімізден де осы тақы­рыпта сыр тартып едік, біздің ақ­шамен айына 350 мың теңгедей табатынын жасырмады. Ал Қытай­дағы мұғалімдердің орташа жала­қысы 450 мың теңгедей көрінеді. Жаман емес қой... Біз де, арасында, ойға алған ісімізді біршама ыңғайлап, көңіл жайланғандай еді. Ертең ертерек тұрып, қайтадан сол Қорғасымызға тартамыз. Әрі қарай – Алматы. Құлтөлеу МҰҚАШ Алматы – Шәуешек – Үрімжі – Құлжа – Алматы. qazaquni.kz