Туған халқына тартқан тұл­ғалық қасиеті бар еді

Халқымыздың көрнекті қайраткер тұлғаларының бірі, мемлекетіміздің 1997-1999 жылдардағы Премьер-Министрі, отандық мұнай және газ өнеркәсібінің біртуар маманы, Алаштың ардақты азаматы Нұрлан Өтепұлы БАЛҒЫМБАЕВ тірі болғанда 70 жасқа толып, байтақ елімізде барынша құрметпен мүшелтойы өтіп жатар еді.

Тәуелсіздіктің қызығы мен­­ қиындығы, нарық пен ха­лықтың әлеуметтік таныс­тығы енді бас­талып, жаңа жатырқатып, ескі есіркетіп жатқан кез еді ол. Тә­уелсіз күн­дердің томағасы алын­ған кезде ұшар қанатқа де­меу, жүрер жолға жебеу бо­ла­тын күш те, күдік те – қа­ра алтынға деген халықтық үміт те жатты. Кеңестік ке­зең­нен кернеуін сақтап жеткен: «Құ­дай байытпағанды – мұнай байытты» дейтін сөз бар-ды. Бұл сөз кезінде қызыл үгітке қы­лаусыз қызмет жасады. Одақ ыдырап, ойға шау­ып, орайын тауып, қырға шауып аларын алып, қолда барды ұқсата білуге деген ел қи­мылы бірлікпен шегенделді. Мұ­хиттың арғы жағындағы алпауыт ел «бойжетіп отырған сұлу қызы бар кемпір мен шалдың ауылына» қарай өкше көтеріп, өрісін кеңейтудің ыңғайына бейімделді. Алыс-жақын Алаш жұртына назар салды. Сындарлы кезең сапқа тұрды. Осынау сындарлы кезең Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев пен болашақ Премьер-Министр Нұрлан Бал­ғымбаевты кездестірді. Осы кез­десу Нұрлан Өтеп­ұлының өмірбаянына өнегелі, өркенді жаңа беттер қосты. Азаматтың абыройлы баспал­дақтары елдік биіктікке көте­рілді.

  1994 жыл. Мен онда Аты­рау облысындағы Мақат сайлау округінен сайланған Қа­зақ­стан Республикасы Жо­ғар­ғы Кеңесінің депутаты едім. Өңірлерге сапар барысы­ жер­гілікті жерлерде аса күр­делі жағдайда жүріп жатқан тә­уел­сіздік тынысын қапысыз көрсетіп, елдің алаң көңілі мен арман-үміті бірдей тоғысып, әлеуметтің әлеуеті бірде жұм­­­бақ, бірде сырғақ болып жат­қан-ды. Әсіресе мұнайға үміт артқан халықтың мақсат-мүд­десі базарға кеткен әкесін күт­кен баланың кейпіндей болатын. Президент Нұрсұлтан Әбіш­­ұлы Назарбаев Жоғарғы Ке­ңестің ке­зекті пленарлық оты­рысына Нұрлан Балғым­баев­ты ертіп кел­ді.

Ол елдегі экономикалық, қар­­жы-қаражаттық ахуалды­ бажайлап айтып, байыптап түсіндірген соң, Нұрлан Балғымбаевты Қазақстанның Мұнай және газ өнеркәсібі ми­нистрі лауазымына ұсынып, депутаттық корпустан үміт­керді қолдауды сұрады. Пар­ламент регламенті бойынша талқылау, сұрақ-жауап алмасу қызу жүріп берді. Еліміздегі мұ­най-газ қоры, оның өндірісі, проблемалары, ең бастысы, қолда бар шикі мұнайды еселеп өндіріп, құнды тауарға айналдыру жолдары туралы егжей-тегжейлі саралап берген болашақ ми­нис­трдің өз саласын же­тік бі­летіндігі, нарықтық қаты­настардың қағида-қа­лып­та­рын меңгергендігі, халық­ара­лық нарыққа шығу­дағы іскер көзқарасы мен істің кө­зін табар принципі Пар­ла­ментке лайықты кандидатура кел­гендігін көрсетті.

Әрине, бірден келіскен жал­­­­пақшешей пікір болған жоқ. Талқылау барысында 17 депу­тат сөз алып, өздерінің пі­кір-­көзқарастарын жан-жақ­ты­ ­ортаға салды. Өз кәсі­бін же­те меңгерген маман кадр­дың мұнай алдында тұрған мін­деттерді толық саралап,­ тал­дап, таратып айтуы Парла­менттің қызу температурасын өз деңгейіне түсіріп, да­уыс­ беру нәтижесінде ба­рын­­­ша басым дауыспен Нұр­лан Балғымбаев еліміздің Мұ­най-газ өнеркәсібінің жаңа минис­трі мандатына ие болды.

Соның алдында ғана мұнай­лы өңірдегі кезекті іссапардан оралған бетім еді. Елдің мұнай­ға артқан мұхиттай үміті, алда­ғы күндерде осы саланың қа­ры­мы арқылы тәуелсіздік тұ­­ғырын тіктеп кетудің жай-жап­­са­ры, іс тетігін іскер кадрға тап­сырудағы халықтық қағида, ел аманатына адалдықты аза­матқа сеніп тапсыру жө­нінде мен де өз ойымды ор­таға са­лып, әріптестерден үміт­кер­­ді қолдауға шақырдым. Ме­нен кейін сөйлеген депутаттар: «сол өңірден сайланған депу­таттың уәжі бәрінен де сенімді әрі шыншыл» деген ұстанымдарын айтып, сөзімді бірауыздан қостап шықты.Университетті бітірген соң жол­­дама бойынша 1974-1976­ жылдары сол кездегі Маң­ғыстау облыстық газетінде тіл­­шілік қызмет атқардым. Сол кезеңде өңірдегі белгілі мұ­найшылар мен бұрғышылар, геологтар мен операторлар­ туралы біршама қалам тер­бедім.

Сол сапарлар барысында Маңғыстау өңірінде Нұр­лан Балғымбаев атқарған азаматтық істердің жақсы мысалдары жарқырап шығып жататын. Бірі оның кәнігі маман екенін, істің тетігін тез таба­тындығын айтса, бірі оның та­бан­дылығы мен тазалығын, әділдігі мен шешімпаздығын айтатын, енді бірі жолдастыққа берік, достыққа адалдығын сыр ететін. Маңғыстаудың маң даласында шұбырған мұ­най­шы іздерінің бірі Нұрлан Бал­ғымбаевтың өшпес сүрлеуі, өшірілмес ізі болатын. Тектінің тұяғы, шалқар ай­д­ынның қияғы еді ол. Өмірі өзгеден бөлекше еді. Әкем марқұм оның әкесі, кезінде менің туған ауданым Жылыой аупарткомының бірінші хатшысы, Гурьев облыстық ат­қару комитетінің төрағасы болған Өтеп Балғымбаевты аузы­нан тастамайтын. Оның ашық та әділ мінезін, халқына қыл­дай қиянаты жоқ қылаусыз қыз­метін, қарапайым, қатал да турабишіл талабын үне­мі мысалға алып, босаң басшы­ларға деген өкпе-назын біл­діріп оты­ратын. Кейін осылардың бәрін же­ке кездесіп, сырласып­ отыр­ған­да айтқанымда Нұре­кең арқаланып кетті. Оның осындай арқаланып, аруақтанып кеткенін екі рет көрдім. Екін­шісі, ұлтымыздың ұлы қалам­гері Әбіш Кекілбаевтың бір­ салтанатты шарасында­ той тізгінін ұстауға тура келді.

Сон­да: «Бая­ғыда желмаямен­ жер­ кезіп, жер­ұйық іздеген Асан Қайғы бабамыз Шың­ғыр­лауға келгенде: «Ей, Шың­ғырлау, жылқы өзі өскен жоқ, сен өсірдің! Шың­ғырлау рен­жір, түйенің қо­мын шешіп, жа­ға­сына аунап-қунап түнеп ке­тейін» деп сол жерде үш түнеп аттаныпты» деп айта келе, осы сөзді ойнатып: «Ей, қазақ мұнайы, сен өзің өніп жатқан жоқсың, Нұрлан Балғымбаев өндіріп жатыр» деп оған сөз бергенімде ардақ­ты аға сұңқардай сілкі­ніп, ар­уақ­танып кетіп еді. Нұре­кең он­да «Қазақойлдың» прези­денті болатын. Тұлпардың тегін тұлпар таниды, сұңқардың самғауын сұңқар ғана көре алады ғой. Осы орайда Елбасы елдің мұ­ңы мен мұқтажы иығынан басып, тәуелсіздіктің талайлы кезеңінде талантты мұнай­шы­ны тауып, жырақта жүрген жері­нен (ол кезде Нұрлан Өтеп­­ұлы Америкада, мұнай саласында білім алып, «Шеврон» ком­паниясында тәлімгерлік тәжірибеден өтіп жатқан) елге қайтарып, үлкен сенім білдіріп, әуелі министр, кейін Премьер-Министр етіп тағайындады.

1994-1999 жылдар аралығында Қазақстанға келген шетелдік алып компаниялардың, соның ішінде мұнай-газ саласындағы әлемдік дәрежедегі бірлес­тіктердің сеніміне кіріп, мем­ле­кеттің экономикалық-әлеу­меттік әлеуетін көтеруге үлес қосуында Нұрлан Балғым­баевтың ерекше маңдайтері бар.  Мемлекет халыққа се­нім­­­ ­инвестициясын берді. «Chev­ron Corporation», «British Petroleum», «Mittal», «Samsung», «General Electrics», «General Motors» секілді әлем­дік бизнестің алпауыттары, со­ларға ілескен және басқа халықаралық дәрежеде кеңінен таныл­ған компаниялар қазақ еліне алаңсыз келді. Осының нәтижесінде Қазақстанның ас­та­насы жаңа қонысқа көшіп, халықаралық геосаяси картада тәуелсіз еліміздің тұрақты қо­нысы бой көтерді. Астананы көшіріп-қондырудағы Нұрлан Өтепұлының ұйымдас­тыру­шылық, іскерлік, азаматтық болмысы жаңа қырынан танылды. Текті жердің тебінінде, көр­­­­­ген­дінің көрігінде өскен ұл­ қырдағыны қиядан шалатын,­ қиядағыны қиналмай алатын, сертке келгенде семсері қы­нында қылпитын азамат болып ержетеді. Осылай ержеткен Нұрекең томағасы алы­­нып, топқа түскенде та­қымы берік шабандоз, қолы қа­ру­лы қамшыгер бола алды. Бек­­заттық болмыс, салдық сым­бат, тізгіндесіп түзілген ой мен әрекеттің еркіндігі оны көп қатарластарынан оқ­шау көрсетіп тұратын. Ол өмір­ден өткенде отбасына жол­даған көңіл айту жеделхатында Нұрсұлтан Әбішұлы оның азаматтық тұлғасына осы тұрғыдан келіп, айрықша сипаттама бергені жайдан-жай емес.  «Мәскеу бір күнде салын­ған жоқ» деп тәмсілдейді орыс халқы. Әлемдік геосаяси та­рих­­та қай астана да бір күнде салын­баған. Бірдің ұсынысы мыңдардың қостап-қолдауына ұласқан сол бір жасампаз жылдарда елдік бірлік пен ынтымақ Астана төрінде Бәйтерек болып бой көтерді.

Есіңізде бар шығар, қадірлі оқырман, ас­тана төрінде асқақтап, күні бүгін елорданың ұлттық нышанына айналған Бәйтеректі 1997 жылы 97 метр биіктікке көтеріп, алып самұрықтың алтын жұмыртқасын ұлттық ұяға салған әлеуетті қолдың бірі Нұрлан Балғымбаевтікі екенін тарих ұмыта қойған жоқ. Қапияда жоғалған жанды іздеудің де сан түрі бар. Бәрін де еске аласың, өкіне­сің, онымен болған жақсы күн­ді жадыңда тірілтесің. Жақ­сылығын айтасың, елге сіңірген еңбегін айтасың. Одан басқа қолдан не келеді деп ойлайсың. Жоқ, бұдан басқа қолыңнан келетін іс жетерлік. Оны үлгі-өнеге етудің сан алуан жолы бар естелік жазу, эссе туындату, естеліктер кітабын шығару, замандастарының лебіз-сөздерін, пікірлерін тү­зіп, ортаға шығару, туған күнінде имани дастарқан жа­йып, құран бағыштау, елді ме­кен­дерге, мектептер мен оқу орындарына, көшелерге атын беру, ескерткішін соғып, елдің назарына ұсыну, еске алу кештерін өткізіп, жас ұрпаққа тәлім-тәрбие етіп ұсынып оты­ру, тіпті ұрпағыңа ретті же­рінде осындай ақжарма азамат бол­ғанын айтып отырсаң да үлкен сауап емес пе?

Нұрекең Елбасы­ның кеңесшісі болып, Ақордада отырған кезде екеу­ара шекараның шегені ашылып, жиі кездесіп, аға-іні болып емен-жарқын әңгі­мелесудің реті келді. Қазақ мұ­найының 110 жылдығы қарсаңындағы күндерде «Еге­мен Қазақстанда» жарияланатын мақаласының аужа­­йы туралы көбірек кез­десіп, ел мен жер хақында те­реңдеу сырласудың тиегі ағы­­тылды. Бірімізге біріміз жақындай түстік. Алпыс жасқа толғанымда арнайы келіп, жү­рекжарды сөзін айтты. Сол тойымда Алаштың аяулы ақын қызы Фариза апам тұңғыш рет асаба болып, Әбіш ағам кеңінен толғап бастап сөйлеп, мені Бәйтеректің бұтағы, Қаратау бидің ұрпағы деп көпшілікке жаңаша таныстырып еді. Осынау әзиз жандардың бә­рі де қазір ортамызда жоқ, өмір­дің өкініші осы емес пе? Кү­ні кеше жанымызда жүрген жай­саңдарды енді іздесек те таба алмаймыз. Бұл жоқтың бағасы – қымбат. Соның бірі – Нұрлан Өтепұлы Балғымбаев.

Нұрекеңнің кесек, қызық мі­нездері бар еді. Аяқ астынан шешім қабылдаудағы, өзін толғандырған сауалға жауап іздеген кездегі албырттығы мен алғырлығы тең түсіп, ба­йыз таппай кететіндігі оған жа­расып тұратын. 2013 жылы сәуір айында Нұрекең әкесі – Өтеп ағаға арнап ас беріп, шүлен таратты. Атырау бойы салтанат пен мархабаттың шұғыласына бөленіп, ұлттық ойындарға ұласып, аламан бәйгенің дү­бірі Жайық бойын жағалап кет­ті. Нұрекең өте көңілді жүр­ді. Әкесінің көзін көрген, қызметтес бол­ған ағалары қаумалап келіп, ортаны толтырып, оның жан­ дүниесінің жайлауын құлпы­ртып жіберген-ді. Үлкен аста­ғы кіріспе сөзді маған бас­та­­тып, Өтеп ағама арнаған жы­рымды жанары боталап тың­дап, арқамнан қағып, бауырына басқан кездегі мейірімді жылуы әлі бойымда.

Нұрекең мінездің азаматы еді. Сол мінезі Ақордада да көрінді. Бірде мені телефонмен шұғыл шақырып, «екі жылдай үлкен кісіге кеңесші болдым, бұл жерде бұдан әрі отыра берудің қажеттігін таппай отырмын, одан да мұнайшылардың арасына барып, өзім білетін жұмысты қоян-қолтық қолға алсам дей­мін, Елбасының атына өті­ніш жазғалы отырмын, со­ның мәтінін келісіп алайық» деп тосыннан сөз бастады. «Өті­нішті қай тілде жазғаным дұ­рыс» деп маған шаншыла қа­рады. «Әрине, қазақ тілінде жаз­ғаныңыз жөн болады» дедім. Арада жарты сағат өткенде өтініш дайын бо­лып, Нұрекең Елбасына кө­теріліп кетті. «Келгесін хабарласам, орныңда бол» деді шегелей сөйлеп. Бір сағаттың шамасында қайта оралып, оның келісімін алып келді. «Міне, енді мен еркін адаммын» деді күлімсірей тіл қа­тып. Ақ жол тілеп, ағаның қо­­­лын алдым. Осылайша өз мі­незі өзіне ғана жарасқан, қа­зақ мұнайының мәртебесін кө­теруде елеулі еңбек еткен кешегі Премьер-Министр мем­лекеттік қызметтің тарихи сахнасынан түсіп бара жатты.

Нұрекең мұнай саласын­дағы халықаралық құрылыс­тың басшысы болып, жаңа жұмыстың тізгінін ұстады. Астана тө­рін­дегі биік ғимарат­тың он бесінші қабатынан жайлы орын жасақтап, жастайынан етене болған мұнай майданына кірді. Сонда жүргенде, екі жыл­дай уақыт бұрын, Нұрлан ағама сәлемдесе барғанымда әншейінде жанары жарқылдап, жағасы жайлауда отыратын ол­ кісінің жүзіндегі нұр сәл сол­ғын тартқандай көрінді. Қаз­балап сұрасаң қағып тастайтын мінезін білгендіктен, орағытып сөз бастап едім. «Мен ауырып қалдым, анау-мынауға бой алдырмайтынымды білесің ғой, біле жүр, алда алапат күрес тұрған секілді» деп салқындау жымиды.  2015 жылдың қазан айының басында Атырау жақтан тағы бір салқындау сөз жеткен. Аға­мыз туған топырағына та­бан тіреп, ағайын-туманың көңі­лін қобалжытып жатыр деген соң, жұбайым Нағима екеуміз Аты­рауға алаң көңіл­мен жедел жеттік. Қайсар мінезді қайран аға, қабағын ашып, бауырына басып, жасымай қабылдап, бетімізден сүйіп, төргі үйін­де тік отырды. Қуанып қал­дық, тіпті қарғып тұрып ке­тіп, арғымағына қол созып, құйрық-жалын төгілтіп, құй­ғытып шауып кетердей көріп, көңіл бірлеп, тойға ша­қыруға да рет таптық. Тек қош­тасар сәтте, орнынан баяғы әде­тін­ше жеңіл тұрып, залдың ортасына жете бере: «Өтеген, бе­рі кел, айтар сөзім бар», деп ша­қырғанда тойға келіп қалар деген дәме көңіл бас көтеріп қа­лып еді.

«Бауырым, мен шаршадым, жеңілмейін деп күрестім, жеңе алмайтынымды сездім, сенің балаңның тойын ашамын деген уәдем бар еді, Алланың ісіне адам не істей алады? Алыс­тан хабар алып, аңдап жүр­гейсің. Ешкімге ешнәрсе демей-ақ қой, саған тапсырма, менің құлпытасыма жазылар бір шумақ өлең жаз, ұзатпай жібер» деп, жаутаңдап қарай берген мені бауырына тартты. «Құдай қуат берсін, аға, әлі-ақ тұрып кетесіз», дей бер­генімде, «Болды, жолдарың бол­сын, балаларың бақытты бол­сын, тапсырманы тез орын­да» деп қысқа қайырды. Аға­ның мінезін білгендіктен енді еш­теңе айта алмадым. Мінез демекші, Нұрекеңнің ақтық сапарға дайындығы да ерекше болды. Осы күндерде ол өзінің мәңгілік мекенін Атыраудың шығыс бетіндегі үлкен қауымдағы анасының қасынан дайындатып, қай жерде жатады, жаназасын қай молда шығарады, сүйегіне кім­дер кіреді, асы қай жерде беріледі, кімдер ас тізгінін ұстайды, естеліктер кітабын кімдер құрастырады, жетісі, қырқы, жылы қай жерлерде беріледі бәрін жіпке тізіп жазып, құлпытасының жобасын өзі сызып, қолын қойып бекітіп, өзі сенген азаматтың қолына берген.

Бейітінің басына қойылар қызыл граниттен тұтас қашалған бәйтерек-діңгекті қай жерге қою жөнінде өзі қатысып, түсіндіргенде жағдайдан бейхабар краншы орыс жігіті: «когда начнем?» деп сұрағанда екі қолы қалтасында тұрған Нұрекең жайбарақат қана: «потом скажу» депті. Алланың пәрменін асқан азаматтық, дәргейлі дә­режеде қабылдап, имани да­йындық жүргізген. Соңғы са­парын сабырмен қабылдап, салқынқанды шешім қабылдау кез келген жанның қолынан ке­ле бермес.  Арада үш-төрт күн өткенде телефонмен хабарласып едім, қысқа амандық-саулықтан соң: «Тапсырмам не болды? Жібер. Мені ұмытпай еске алып жүр» деп қысқа сөйледі де, жөтел қысып булығып қалды.

Сол күні жаным жабырқап отырып, бір шумақ өлең жаздым да: «Аға, тапсырмаңызды орын­дамасқа амалым қайсы», деп жазғанымды интернет арқылы жолдауға мәжбүр болдым. Алдым деп хабарласты. Сонда жазылған эпитафия мынау еді:  Ту тікті: туған елінде, Қазақтың байтақ жерінде, Мансап пен даңқ төрінде, Ізгілік болып еңбегі, Із тастап кетті өмірге!.. Араша бар ма өлімге? Бірақ, көңілімде Нұрекең ауруға бой бермей тұрып кетер деген үміт бір сәтке де үзілген жоқ. Қаралы хабар жеткенде де сене алмай көп отырған жайым бар. Өлімге қияр адам емес еді. Оның өн бойынан, жү­ріс-тұрысынан өмірге деген құш­тарлық есіп тұратын. Онда толқыған теңіздің мінезі бар еді, шалқыған даланың шуағы бар еді, басын қар жапқан заңғар таудың биіктігі бар еді, туған халқына тартқан тұл­ғалық қасиеті бар еді.

Тақуа тағдыр оған ұзақ ғұмыр берген жоқ. Маңдайдағы жазуды таңдайдағы сөз өзгерте ала ма?­ Тәйірі жарқылдап туып, жа­сындай жанған мұндай азаматқа алпыс сегіз жас көп­ емес қой. Албырт шағы мен алғыр шағы алға озып, же­тіқат жердің қуатын алтықат аспан­­ға шығарған азаматтық қайрат қыдырлы ғұмырында жарқыраған із қалдырды. Өзі де Бәйтеректей азамат еді, ру­хы биікке самғап кеткен болар. Тірі жүргенде ортамызда жет­піс жасын өзі барынша сүйіп, қадірлеп өткен елімен бірге атап өтіп, жарқылдап, жайнап отырар еді.  Енді оның жетпіс жыл­ды­­ғын туған халқы атап өтіп жатыр.

Өтеген ОРАЛБАЙҰЛЫ,

Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері,

Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты