ҚАЗАҚ ӘНІ ҚАЙДА БАРАСЫҢ?

Қазақтың ән әуездерінің тамаша бір қасиеті – оның шын жүректен шыққан эмоциялық сезімталдығы мен сезгіштігі. Б.В.Астафьев.

          Атақты Біржан сал Қожағұлұлы Абай атамыздың ауылында бір ай шамасы қонақта болыпты. Абай атамыз күміс көмей, ән-қазына ағасының әндерін армансыз тыңдап, өнер иесіне лайықты сый-құрметін жасап, Шыңғыстаудың баурайында еліне шығарып салып тұрып: «Шіркін, Біржан аға, қазақта сізден асқан әнші бар ма екен?» депті. Сонда Біржан: «Шырағым Абайжан, қазақ деген Атыраудан – Алтайға, Алатаудан – Арқаға дейінгі ұлан-ғайыр аралықта өмір сүріп жатқан ел ғой. Сондықтан менен асқан әнші жоқ дей алмаймын, бірақ сендей тыңдаушының барына күмәнім бар» деген екен. Осы әңгімені естігелі бері маған Абай атамыздың ән жайында жазылған өлеңдерінің көпшілігі сөз құдіреті Абай мен ән құдіреті Біржан салдың кездесуінен соң дүниеге келгендей болып тұрады. Басқасын қайдам, «Айтушыдан тыңдаушы болса зерек» атты өлеңі осы бір мәңгілік мәні бар кездесуден соң жазылғандығына ешкім дау айта алмас. Себебі, ойдан ой туады, сөзден сөз туады. Ұлылар бір-бірін тани білмесе, салқар ойлы саф өнер мен таза мінсіз асыл сөз ғасырдан ғасыр асып, бүгінгі ұрпаққа жетпес еді. Өз ұлтымды, өз халқымның өнерін ерекше сүйгендігім болар, мен үшін жер бетінде қазақтай өнермен жаны егіз жаралған басқа халық жоқ сияқты боп көрінеді де тұрады. Егер қазақ халқының қанына сіңген өнерге деген сүйіспеншілікті мойындамаса, сонау бір замандағы еуропаның ғалым-зерттеушілері Н.Савичевич, академик Н.Левшин т.б біздің даламыз жайында, даналарымыз жайында осындай керемет лебіздер айтар ма еді? Күллі қазақ даласын кезіп жүріп В.Затаевич қазақтың мың жарым әнін жинар ма еді? Әйтсе-дағы егемен болып, етегімізді жауып, еңсемізді түзегеннен кейін де, міне, аттай жиырма жыл өтіпті. Осы жылдар бедерінде халық өнері қалай зерттеліп, қаншалықты бағаланып жүр? Осыған бір сәт көз салайықшы. Ең бір қуанарлығы – Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары көптеген халық әндері болып жүрген әндер өз иелерін тапты. Атап айтсақ, халық әндері болып орындалып жүрген «Ақбақай», «Ғайни», «Қош аман бол», «Қамажай», «Тілеуқабақ», «Ақбақай», «Жан ерке», «Қарғаш», «Назқоңыр», «Илигай» («Елік-ай»), «Қаракөз» («Қыз Жібек» операсындағы), «Жылой», «Гауһартас», «Боз жорға» («Боз шұбар»), «Ойланшы өзің», «Ақерке», «Әйкен-ай». Бұл әндерді Төлеш Сүлейменов 1991 жылы шыққан «Сегіз сері» хикаятында (Алматы. «Өнер» баспасы) Сегіз серінікі екенін толымды деректер келтіре отырып, дәлелдеген. Ал атақты «Аққұм» әні А.Байтұрсыновтыкі екен деген деректі «Егемен Қазақстан» газетінің 2011 ж қараша айының 30 күні шыққан нөмірінен оқыдық. «Япыр-ай», «Дайди-дай», «Сүй, жан сәулем», «Ақсұңқар құс» әндері М.Жұмабаевтікі екені 1991 ж Ж.Кәрменов құрастырған «Қазақ әндерінің антологиясы» жинағының алғы сөзінде жазылған. «Ахау, Семей» («Ахау, демей»), «Маусымжан», «Сырдың қараторғайы», «Ақ дариға» әндері ақмешіттік, өз әкесі «қараторғай» деп атап кеткен Шолпан Жанболатқызынікі (1889-1923ж.ж) деген деректі А.Хангелдиннің «Қараторғай» повесінен табамыз. Бір деректерде «Қанат талды» әнінің авторы Сейітжан сал екендігін кездестірдік. «Перуайым» әнінің авторы Уәйіс Шондыбаев деп 04.04.2008 жылғы «Дала думан» телеқойылымында айтылды. Халқымыздың белгілі қаламгері, жазушы Естай Мырзахметұлы ағамыз «Егемен Қазақстан» газетінің 26.11.2003ж. шыққан кезекті санында Ақан серінің әні деп орындалып жүрген «Ләйлім» Біржан салдікі деп, Ләйлім сұлудың кейінгі өмірінен дерек бере отырып, дәлелдеп жазған болатын. Әлі есімде, 1991 жылдарға дейін халық әні деп айтылып жүрген әндеріміздің көпшілігінің авторлары белгілі бола бастаған кезде, өз басым, қатты қуанғанмын. Оның үстіне, өз иелерін тапқан әндермен бірге Шәкәрімдей, Ахметтей, Мағжандай, Сегіз серідей алаштың ардакүрең ұлдары араға жарты ғасырдан астам уақыт салып халқымен қайта қауышып жатқан кезде неге қуанбасқа?! Қанша жылдар айтса көңіл сенгісіз, жатқан жері белгісіз болған, дархан даласымен жаны егіз жаралған арыстарымыздың туа бітті дарындылығын тағы бір қырынан таныдық емес пе?! Менің қолыма 2006 жылы «Өнер» баспасынан шыққан «Қазақ әндері антологиясының» екі томдығы тиді. Авторлар қауымдастығының кіріспе сөзінде: «Мәселен, кешегі қызыл империяның ызғары қазақтың ән өнеріне өзінің сұсты көлеңкесін түсіріп кетті. Өйткені, қаншама әндер авторларының аты-жөнін ашық айтуға болмағандықтан, олардың көпшілігі халық әндері қатарына барып қосылған болса, енді біразы әлі де иесін таппай жүр. Енді бірсыпыра әндер қоғамдық-әлеуметтік игі өзгерістердің әсерінен заңды иелерін тауып та жатыр» деп атап өткен. Сөйте тұра, неге егесін тапқан әндердің талайын халық әндері етіп көрсетіп жіберген? Сөзім дәлелді болу үшін 1991 жылы «Өнер» баспасынан шыққан «Халық әндері мен халық композиторлары әндері» деген кітаптан бірнеше деректерді келтірейін. Ақылдастар алқасында Мұзафар Әлімбаев, Ілия Жақанов, Кәукен Кенжетаев, Еркеғали Рахмадиев, Нұрғиса Тілендиевтей азаматтар бар, өмірден ерте кеткен Жәнібек Кәрменов ағамыз құрастырған бұл кітаппен арада он бес жыл өткенде «Қазақ әндерінің антологиясы» деген әншейін атағының өзі ғана айғайлап тұрған жинақсымақтың арасында аспан мен жердей айырмашылық бар. Айырмашылық емес, орны толмас олқылық бар. Атап айтсақ, М.Жұмабаевтың «Япыр-айы», «Дайдидайы», Салғара Жанкісіұлының «Жиырма бесі», Сәдіқожа Мошанұлының «Сары бидайы», Уәйіс Шондыбаевтың «Перуайымы», Сегіз Серінің «Гауһартасы», «Назқоңыры», Нияз Сері Бекдәулетұлының «Гүлдерайымы», «Ой көгі» тағы да бірнеше авторы белгілі әндерді халық әндері деп жіберген. Мен бұл жерде авторлар қауымдастығы ән иелерінің кімдер екенін білмей жіберген деп отырған жоқпын. Менің жаныма бататыны – біліп тұрып, есіл еңбекті аяқасты еткендері. Түбінде бәрі халық үшін ғой, еңбегіміз қара қазағымызға дерміз-ау, бірақ, келешек ұрпақ сол әндердің дүниеге қалай келгенін білмесе, заңды авторы кім екенін білмесе, әннің ішкі дүниесіне тереңірек үңіле алмайды ғой. Ол жағдайда ән бірте-бірте өзінің ұлттық бояуын жоғалтып, уақыт өте келе жүні жұлынған тауықтай болып шықпасына кім кепіл? Сонда тілі мен дінінен айырылуға шақ қалып, бей-берекеттеу өсіп келе жатқан кейінгі ұрпақ Абайдай дананы риза еткен Біржандай бірегейді, бес болыстың сиязында ояздың өзін ойға шомдырған Ақандай ән алыбын, күндік жерге даусы жеткен нар Нартайды, заманымыздың заңғары Д.А.Қонаевты таңқалдырған вальс падишасы Шәмшідей ұлылардың атын да, затын да ұмытып кетпей ме? Жұртшылыққа «Асылым», «Әселім», «Жайлаукөл кештері», «Толағай» сынды толымды әндерімен мәшһүр болған Ілия Жақанов ағамыз атақты «Еділ-Жайық» әнін жазғанда Ж.Молдағалиев ағамызға мәтін жазып беруді өтінген екен. Сонда бір жазғаны ұнамайды, екіншісі де, үшіншісі де, төртіншісі де... Ақыр соңында он төртінші нұсқасы ғана сазгердің көңілінен шыққан екен. Міне, қандай талғампаздық, қандай еңбекқорлық! Тағы бір өкініштісі – жинақталған өлең мәтіндеріндегі қателіктер. Музыка тілімен айтқанда, «Оңтүстіктің шансоньесі» аталып кеткен ырғағының ойнақылығымен кімнің де болса жүрегін баурап алатын «Қызылқұмда ауылым» әнінің қайырмасындағы қателіктен бастап, халық арасында айтылып жүрген екі шумақ ұшты-күйлі жоқ. Есесіне, қаспақ жегісі келген Талқанбай күйеуді қақпаққа таластырып, қай-қайдағы «Арба айдаған деген» бір шумақты соңына әкеп жапсырып қоя салған. 200-ші беттегі халық әні «Сәулем-айдың» екінші шумағындағы үшінші, төртінші қатарды қай данышпан ойлап шығарды екен? Бұл әнді Н.Өнербаев «Бір сөз айтсаң жаманға, теріс қарар, сәулем-ай, Қорғасындай балқыған қайран жақсы, сәулем-ай» деп орындайтын. Бір сөзбен айтқанда, ақылдастар алқасында қатегер мүлде жұмыс істемеген. Егер авторлар қауымдастығы қара бастарының қамы үшін емес, халық үшін еңбек етер болса, бір өзі ел арасындағы кітапқа түспеген үш жүздей әнді жинақтап топтастырған Оңтүстік Қазақстан облысындағы өнертану ғылымының профессоры, белгілі әнші Райымқұл Темірбаевтай азаматтарды неге шақырмайды редакция алқасына? Сонау қызыл империяның қырғынды шағында-ақ, қазақ өнерінің басында жүрген Т.Жүргенов Алматыға Қызылордадан шығыс үлгісіндегі дастан-жырлардың хас шебері Т.Ізтілеуовты неге шақырып алды? «Қырымның қырық батырын» таңнан таңға талмай жырлайтын Мұрын жырау Сеңгірбайұлын батыстан еріккеннен алдырды ма сол кездегі өнер жанашырлары? Міне, қадірлі оқырман, мұның бәрі болашақ ұрпаққа асыл қазынамызды қалпын бұзбай жеткізу деген ойдан туған тынымсыз еңбек деп ойлаймын. Авторлар қауымдастығында бес бересі, алты аласым жоқ, ешқайсысын танымаймын. Бірақ осы кітапты құрастырғанда нені мақсат тұтқанын бәрібір түсінбедім. Бірді айтып бірге кеткендей болам ба, анау үкілі Ыбырайдың «Қараторғайын» быт-шытын шығарып айтып жүрген өзбектің Фарух Закировіне «Қазақстанның халық артисі» атағын бере салдық. Не үшін? Керемет ән-жауһарымыздың мәтінінің рәсуасын шығарып, соңғы жағына қыздар-ай, жаным-ай деген өзбекше жағымпаздықты жабыстырып қойғаны үшін бе? Болмаса өнерімізге өлшеусіз еңбек сіңіріп өмірден еленбей, ескерілмей өтіп жатқан асылдарымыз қаншама? «Ашынғаннан шығады ащы даусым» дегендей, бұл туралы «Жас қазақ үні» басылымының өткен сандарының бірінде белгілі жазушы Мылтықбай Ерімбетов егіле отырып жазған болатын. Амал нешік? Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ, бұл жерде біз дархандығымызды емес, данғойлығымызды, жомарттығымызды емес жағымпаздығымызды көрсеттік те қойдық. Аталмыш басылымның соңғы нөмірлерінің бірінде ер-азаматқа лайық кесек мінезді Қалдыбек Құрманәлі бауырымыз Шәмші ағаның әндері жөнінде өте орынды бастама көтерді. Осы бастамаға тез арада өкімет тарапынан қолдау болып, шұғыл іске кіріспесе вальс падишасының әндері де жұлма-жұлмасы шыққалы тұр. «Ағамның әндерін бұзып айтқандарды сотқа беремін» деп жүріп Раушан апа да өмірден өтіп кетті ғой. Уақтысында сол кісі де бекерге шыр-пыр болды дейсің бе? Қорыта айтарым, ән-жинақтарын шығаруға ниеттенген авторлар қауымдастығын құрғысы келген азаматтар заң алдындағы емес, ар алдындағы абыройларыңызды ойлап еңбек етіңіздер. Өйткені, ар алдындағы, әруақ алдындағы жауапкершілік барлығынан биік тұрады. Әбдіғаппар АЙДАРОВ, Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі, ақын